نابه‌جارویش مو، نابجارویی مو، یا هیرسوتیسم Hirsutism به رشد قابل توجه و غیر طبیعی موها در نزد زنان اطلاق می‌گردد که این رشد غیر طبیعی در ارتباط با اختلالات یا تغییرات هورمونی می‌باشد. فرد مبتلا رویش بیش از حد موهای مردانه‌وار در نواحی مانند صورت و سینه دارد. هيرسوتيسم مشكلي نسبتا شايع است ،ساليانه حدود ٣ ميليون مورد هيرسوتيسم به پزشكان در امريكا مراجعه مي نمايند و در واقع افزايش رشد موهاي ترمينال با الگوي مردانه در زنان مي باشد كه با توجه به نژاد و قوميت شدت هاي متفاوتي دارد. هيرسوتيسم مشكل شايع كلينيك هاي درماتولوژي، اندوكرينولوژي و ژنيكولوژي است و علاوه بر اين بيمار مبتلا ممكن است مشكلات سايكولوژيكال و اجتماعي نيز احساس نموده و به سايكولوژيست يا سايكوتراپيست نيز مراجعه نمايد.
هيرسوتيسم ، هايپرتريكوزيس
شايد بعضي اوقات عبارات هيرسوتيسم و هايپرتريكوزيس جابجا بكار گرفته شوند اما هايپرتريكوزيس به افزايش موهاي وللوس (Vellus hair) يا ترمينال در جاهايي كه الزاما وابسته به آندروژن ها نيستند مي رويد در حاليكه موها در هيرسوتيسم ترمينال بوده و در نقاط حساس به آندروژن ها مي رويد. هيرسوتيسم يك اختلال مو نيست بلكه مشكلي است كه در آن آندروژن ها منجر به تحريك رشد مو مي شوند . براي ايجاد هيرسوتيسم، يا آندروژن ها افزايش مي يابند و يا پاسخ بافت هاي هدف به آندروژن ها تشديد مي يابد كه در بيش از 80 درصد موارد علت افزايش، آندروژن هاي خون مي باشد.
در واقع در نوع دوم ،فوليكولهايي كه به سطح نرمال آندروژنها نيز حساس مي باشند سبب بروز هيرسوتيسم مي گردند . بنابر اين افزايش رشد مو اغلب در بيماراني با نارسايي هاي اندوكريني كه بصورت هايپرآندروژنيسم مي باشد ممكن است توسط عدم تعادل در تخمدانها يا غدد آدرنال ايجاد گردد.
مكانيسم اثر آندروژنها در هيرسوتيسم اگر بخواهيم مكانيسم اثر اندروژنها را به صورتي خلاصه بيان كنيم بايد بگوييم :
- افزايش ساخت آندروژن به صورت مركزي و كلي
- افزايش تبديل پريفرال آندروژن
- كاهش متابوليسم
- تقويت اتصال رسپتورها
هر كدام از این موارد پتانسيل ايجاد هيرسوتيسم را دارند.
براي اينكه تستسترون موجود در جريان خون بتواند اثر تحريكي خود را بر فوليكولها اعمال نمايد در ابتدا بايد به متابوليت فعال خود يعني دي هيدروتستسترون تبديل گردد. مي دانيم اين تبديل در حضور آنزيمي به نام “٥ آلفا ردوكتاز” موجود در فوليكول ها صورت مي پذيرد.
افزايش ساخت آندروژن هاموجب افزايش سايز فوليكول هاي مو ، افزايش قطر فيبر مو ، و مدت زمان اقامت و ماندگاري فوليكول مو در فاز آناژن مي گردد. به علاوه همراه با تغيير كيفيت و حجم مو ، پوست و مو چرب مي گردد . نكته حائز اهميت اين است كه با افزايش ميزان آندروژن افزايش رويش مو را در نقلط خساس به آندروژن شاهد هستيم ولي در كف سر ريزش مو بواسطه اين افزايش ساخت آندروژن رخ خواهد داد.
علل شايع ايجاد هيرسوتيسم
شايع ترين علت هيرسوتيسم سندروم تخمدان پلي كستيك است ،اما علل ديگر شامل نئوپلاسم هاي تخمدان هيپرپلازي و تومورهاي آدرنال، اختلالات هيپوفيزي، داروها، شكل بدون علت بيماري نيز در ايجاد آن دخالت دارد .در گذشته شايع ترين علت هيرسوتيسم را شكل بدون علت ذكر مي كردند كه در اين شكل افزايش آندروژن در افراد هيرسوتيسم مشاهده نمي شود.
مطالعات و پژوهش هاي جديد امروزه نشان مي دهد كه سندروم تخمدان پلي كيستيك شايع ترين علت است . در بعضي از مطالعات شيوع اين بيماري را در بيماران هيرسوتيسم تا 92% هم گزارش شده است .
هيرسوتيسم وابسته به مصرف دارو
يكي از انواع هيرسوتيسم ، نوع ايجاد شده همراه با مصرف داروست .داروها مي توانند سبب ايجاد هيرسوتيسم گردند داروها اين عمل را بواسطه اثرات ذاتي آندروژنيك شان انجام مي دهند . از اين دست داروها ؛دي هيدرواپي آندروسترون سولفات DHEA-S ، تستسترون ، دانازول و استروئيد هاي آنابوليك است. هم اكنون شاهد بكار گيري كنتراسپتيو هايي با دوز پايين هستيم كه تمايل كمتري به ايجاد هيرسوتيسم نسبت به فرمولاسيون هاي سابق دارند. داروهايي همانند فني توئين ، ماينوكسيديا ، ديازوكسايد، سيكلوسپورين ، استرپتومايسين ، پسورالن ، پني سيلامين، دوز هاي بالاي كورتيكواستروئيدها ، متيراپون، فنوتيازين ها ، استازولاميد و هگزاكلروبنزن احتمالا اثرات خود را در ايجاد هيرسوتيسم مستقل از آندروژنها اعمال مي كنند . نحوه عمل دقيق اين داروها بر فوليكول ها مشخص نيست اما مكانيسم يكساني در همه بيماران وجود ندارد. هيرسوتيسم وابسته به دارو از هايپرتريكوزيس ناشي از دارو نيز متمايز است چون در هايپرتريكوزيس رويش موهاي هم شكل و نازك را در نواحي گسترده ايي از تنه ، دست و صورت مي بينيم و اين مشكل ارتباطي با رويش مو بواسطه آندروژنها ندارد .
✍ دكتر محمد بقايي
دکترداروساز و پژوهشگر صنعت كازمتيک
