کلمات کلیدی : فیتواستروژن ها, مواد فیتوشیمیایی, هورمون جنسی زنانه, ایزوفلاون, استروژن تراپی, فرمولاسیون محصولات کازمتیک, رسوراترول, عملکرد پوست, جنیستئین .
فیتواستروژنها مواد فیتوشیمیایی ارگانیک و غیر استروئیدی هستند. در بدن انسان فیتواستروژنها عملکردی مشابه با هورمون جنسی زنانه یعنی استروژنها دارند. ثابت شده است قدرت فیتواستروژنها کمتر از ١٧-بتا-استرادیول است.
مهمترین و شناخته شده ترین فیتواستروژن ها دسته ایزوفلاون ها می باشند. تا کنون دسته های متنوعی از فیتواستروژن ها مانند لیگنان ها Lignans، استلیبن ها Stilbenes، کومستان ها Coumestans، کومارین ها Coumarins، دی هیدروکالکون ها Dihydrochalcones و تری ترپنوئید ها Triterpenoids شناسایی شده اند. فلاون هایی که قوی ترین اثرات استروژنیک را دارند عبارتند از : جنیستئین Genistein و دایدزین Daidzein
فیتواستروژنها در گیاهان از فنیل پروپانوئیدها و فنلها ساخته می شوند. این مواد دارای اثرات ضد قارچی و آنتی اکسیدانی بوده و بلوک هایی را برای بافتهای گیاهی می سازند. به علاوه فیتواستروژنها موجب محافظت از گیاه در برابر اشعه مضر ماوراء بنفش نیز می گردد.
کلمه و عبارت “ فیتواستروژنها “ یا “هورمونهای گیاهی” گاهی به اشتباه به جای یکدیگر بکار می روند، علت این اشتباه این است که فیتو هورمونها و موادی از این دست عملکردی مشابه با هورمون در بدن ایجاد می نمایند ولی هیج تاثیری بر تعادل هورمونی بدن انسان نداشته و عوارضی را بر جای نمی گذارند.
بر اساس اطلاعات موجود بکارگیری استروژنها ممکن است موجب افزایش احتمال بروز سرطان پستان و بیماری های عروقی گردد. مطالعات بیانگر این امر است که استروژن تراپی موجب افزایش ریسک بروز سرطان پستان تا ١ الی ٢ درصد در سال می گردد.
یکی از گیاهانی که بیشترین میزان ایزوفلاونها را در خود دارد مطمئنا سویاست. دانه های روغنی سویا می تواند حاوی ١٣٠ تا ١٧٠ میلی گرم ایزوفلاونها در هر ١٠٠ گرم ماده باشد. محصولات حاوی سویا همانند سس سویا یا پاستای سویا حاوی مقادیر بسیار کمتری از این مواد می باشد. سویا تنها منبع گیاهی این دسته از فیتواستروژنها نمی باشد. باقلا، غلات و برخی از میوه ها حاوی این مواد هستند ، اما میزان آن از ١ میلی گرم در ١٠٠ گرم ماده خام بیشتر نیست.
مهمترین ایزوفلاون ها همانگونه که در بالا گفته شد ، جنیستئین Genistein با فرمول ۴،۵،٧ تری هیدروکسی ایزوفلاون و دایدزین Daidzein با فرمول ۴،٧ دی هیدروکسی ایزوفلاون هستند، که از نظر ساختمانی به واسطه استخلاف گروه هیدروکسیل در لوکیشن های ۴’و ٧’ شباهت هایی به مولکول ١٧-بتا-استرادیول دارند.
استلبین ها stilbenes هم همچنین دسته مهمی از فیتواستروژنها هستند. مهمترین فیتواستروژن این دسته (resveratrol (trans-3,5,4’-trihydroxystilbene است که یک مشتق پلی فنولیک استلبین می باشد. همانگونه که می دانیم شناخته شده ترین و غنی ترین منبع گیاهی و طبیعی این ماده انگورهای قرمز هستند و این انگورها حاوی ۵٠ الی ١٠٠ میلی گرم رزوراترول در هر گرم ماده خالص می باشند. این ماده به مقدار کمی ، ١ میلی گرم در ١٠٠ گرم ، در پوست بادام زمینی ، شاتوت و مویز سیاه یافت می شود.
مهمترین ایزوفلاون ها همانگونه که در بالا گفته شد ، جنیستئین Genistein با فرمول ۴،۵،٧ تری هیدروکسی ایزوفلاون و دایدزین Daidzein با فرمول ۴،٧ دی هیدروکسی ایزوفلاون هستند، که از نظر ساختمانی به واسطه استخلاف گروه هیدروکسیل در لوکیشن های ۴’و ٧’ شباهت هایی به مولکول ١٧-بتا-استرادیول دارند.
رسوراترول یک آنتی اکسیدان موثر است که در گیاهان به شکل ایزومر ترانس وجود داشته و قابلیت فعال سازی ژن SIRT1 را دارد. SIRT1 آنزیمی است که پروتئین های درگیر در تنظیمات سلولی را دی استیله می نماید، Resveratrol می تواند مکانیسم های SIRT1 و مسیرهای آبشاری القاء شده توسط محدودیت کالری را فعال کند و منجر به افزایش طول عمر شود.
رسوراترول ترانس با تابش اشعه یو وی به ایزومر سیس cis که دارای فعالیت بیولوژیکی نیست تبدیل می گردد. تنها تعداد محدودی از ترکیبات دسته کومستان ها Coumestanes به عنوان فیتواستروژن طبقه بندی می شوند. یکی از این مواد کومسترول Coumestrol می باشد. از منابع طبیعی این ماده می توان به ساقه یونجه، جوانه های سویا و اسفناج اشاره نمود.
نقش فیتواستروژنها در فرایند پیر پوستی
همانگونه که می دانیم اندوکرین فاکتور مهم و شناخته شده ایی در فرآیند پیر پوستی است. استروژنها ، هورمونهای جنسی، که خود شامل ، استرادیول ، استرون و استریول می باشند نقش موثری در بالانس اندوکرین ایفا می نمایند.
می دانیم غلظت استروژن ها در بافتهای بدن در طول دوره یائسگی کاهش می یابد. البته شدت روند پیری پوست وابسته به روند افزایش سن و تاثیر فاکتورهای محیطی به صورت همزمان است.
استروژن و مشتقات آن تاثیر شناخته شده ای در تنظیم پیگمانتاسیون پوست ، استحکام و توانایی های سیستم عروق مویرگی و اثرات مهاری بر روی افزایش ازدست رفت آب از طریق اپیدرمال TEWL دارد.
مکانیسم فعالیت بیولوژیکی فیتواستروژنها و تاثیر آن بر فیزیولوژی و عملکرد پوست
مکانیسم عمل فیتواستروژنها بر پایه شباهت ساختمانی شان با ١٧-بتا-استرادیول ، هورمون جنسی طبیعی است. این ترکیبات هم به گیرنده های هسته ای آلفا ER-α و هم بتای استروژن ER-β باند می شوند (توضیح :گیرنده های هسته ای از این جهت ویژه می باشند که لیگاند آنها می تواند به سهولت از غشای سلول عبور کند که از جمله این لیگاندها استروژن، پروژسترون، گلوکوکورتیکوئیدها مانند کورتیزول و تیروکسین هستند).
ویژگی دیگر این گیرنده ها این می باشد که فاکتور رونویسی هستند و می توانند مستقیما توالی هایی در DNA را شناسایی کنند و بیان ژن را تغییر دهند. اتصال جنیستئین به گیرنده بتا ۳۰ برابر قوی تر از اتصال به گیرنده آلفا می باشد. در نتیجه این اتصال فعال سازی گیرنده استروژن رخ داده و پاسخ هایی مشابه با اتصال استروژن ایجاد می گردد.
البته برای دریافت پاسخ هایی مشابه با ١٧-بتا-استرادیول غلظتی معادل با ١٠٠ nM از جنیستئین باید استفاده گردد. جنیستئین بهترین واکنش را با رسپتور استروژن در بین ایزوفلاون ها نشان می دهد. استروژن می تواند بر روی سلول با سه مکانیسم اصلی اثر بگذارد :
۱٫ با اثر مستقیم بر روی بیان ژن از طریق گیرنده های هسته ای استروژن
۲٫ از طریق غیر مستقیم از طریق گیرنده های هسته ایی استروژن و واکنش با رسپتورهای معمولی استروژن
۳٫ همچنین از طریق واکنش با رسپتورهای استروژن موجود در غشاء سلولی
اثر استروژن بر روی پوست ناشی از حضور گیرنده های استروژنی بتا در درمیس است. بر اساس ارزیابی های متعدد با بکارگیری متدهای ایمونوهیستوکمیکال مشخص شد تعداد بسیار زیادی از گیرنده های هسته ایی بتا در لایه های بازال ، اسپینوس و گرانولار اپیدرمیس همانند لایه پاپیلاری درمیس وجود دارد.
فیتواستروژن ها در فرمولاسیون محصولات کازمتیک
امروزه از مواد فیتواستروژن در فرمولاسیون محصولات تخصصی کازمتیک در جهت مراقبت های ویژه و خاص از پوست افرادی که می خواهند یا از سرعت پیر پوستی خود بکاهند یا پیشگیری مناسبی در این زمینه داشته باشند بکار می رود.
از این مواد می توان به مقادیر متنوع ٠.٠٠١درصد تا ده درصد در فرمولاسیون استفاده نمود. امروزه فرمولاسیون های متنوعی حاوی رسوراترول به صورت کرم یا لوسیون در سطح مارکت جهانی وجود دارد. بر اساس آنچه در مقالات آمده است این ماده می تواند موجب مهار پرولیفراسیون سلول های اپیدرمال ، تحریک تمایز آنها و افزایش الاستیسیته پوست گردد.
البته باوری وجود دارد مبنی بر اینکه رسوراترول دارای اثرات مهاری بر روی تیروزیناز ، آنزیم لازم برای ساخت ملانین است و در نتیجه می تواند اثرات روشن کنندگی پوست را داشته باشد.
توجه خاصی نیز در استفاده از جنیستئین در فرمولاسیون محصولات درموکازمتیک وجود دارد. بر اساس آنچه در مقالات آمده است ، این ماده نیز سبب افزایش استحکام ، سفتی و ضخامت کاهش یافته پوست به واسطه روند پیری می گردد. جنیستئین سبب افزایش سرعت لیپولیز از طریق مهار پری آدیپوسیت ها نیز می گردد لذا می تواند در فرآورده های آنتی سلولیت نیز بکار رود.
بر اساس مطالعه ایی که توسط دکتر اشمیت و دکتر فرد زولی و همکارنشان در سوئیس صورت گرفته است مشخص شد فرم فعال جنیستئین ، Aglycone جنیستئین می باشد که به نام (Genin) شناخته می شود . این فرم فعال جنیستئین دارای قابلیت انحلال پایینی در آب و روغن است و لذا تهیه فرمولاسیونی حاوی این ماده کاری دشوار است.
اما آنها پیشنهاد داده اند که استفاده از سیستمهای انتقال هوشمند ی همچون لیپوزومه نمودن آن می تواند سبب ارائه فرمول هایی موثر و پایدار تر از این ماده گردد.
به علاوه بر اساس آنچه در بالا شرح داده شد تجمع رسپتورهای هسته ایی بتای استروژن در لایه های بازال ، اسپینوس و گرانولار اپیدرمیس و لایه پاپیلاری درمیس وجود دارد لذا فرمولاسیونی حاوی این فیتواستروژنها می تواند موفق تر و موثر تر باشد که بتواند از سد استراتوم کورنئوم اپیدرم عبور نموده و خود را به لایه های پایین تر آن برساند ،لذا استفاده از سیستمهای انتقالی هوشمند جهت افزایش کارآیی ، سهولت فرمولاسیون و افزایش پایداری فیتواستروژنها در محصولات کازمتیک مطمئنا ارجحیت می یابد.
دکتر محمد بقایی
دکترداروساز و پژوهشگر صنعت کازمتیک
مشاور اداره کل فرآورده های آرایشی و بهداشتی سازمان غذا و دارو
